चरक संहिता (पूर्वार्द्ध)

Shalya Tantra – Basic Concepts

आयुर्वेद के आठ अंग –  तद्यथा- शल्यं, शालाक्यं, कायचिकित्सा, भूतविद्या, कौमारभृत्यम्, अगदतन्त्र, रसायनतन्त्र वाजीकरणतन्त्रमिति। (सु.सू. 1/7) सुश्रुत संहिता रचना – स्थान अध्याय 1. सूत्र 46 2. निदान 16 3. शारीर  10 4. चिकित्सा  40 5. कल्प  8 6. उत्तर 66 सुश्रुत संहिता में अष्टांग आयुर्वेद का वर्णन –  शालाक्य तंत्र           […]

Shalya Tantra – Basic Concepts Read More »

कुपोषणजन्य विकार

प्राणिमात्र के लिए जीवन के प्रारम्भ (गर्भाधान) से लेकर जीवन-पर्यन्त आहार का एक महत्त्वपूर्ण स्थान है । भोजन के द्वारा ही जीवन के महत्त्वपूर्ण कार्य सम्पादित होते है – शारीरिक कार्यों हेतु ऊर्जा प्रदान करना ।  शरीर की चयापचय प्रक्रियाओं हेतु ।  शरीर की वृद्धि एवं विकास में ।  शरीर में प्रत्येक क्षण हो रहे

कुपोषणजन्य विकार Read More »

दर्शन एवं उनका श्रेणी विभाजन

भारतीय दर्शनशास्त्रों को हम प्रमुखतः दो वर्गों में बाँट सकते हैं – ( क ) आस्तिक दर्शन – परलोक, ईश्वर तथा वेद में आस्था रखता है । ये दर्शन वेदमूलक होने के कारण ईश्वरीय ज्ञान से भरा पड़ा है। वेद का अर्थ होता है-ज्ञान, ईश्वरीय ज्ञान, सत्यतत्त्व का ज्ञान । दार्शनिक विषयों का आदिस्रोत वेद

दर्शन एवं उनका श्रेणी विभाजन Read More »

Model Paper – 1 (Kaumarbhritya)

(अतिलघुउत्तरीय प्रश्न) [10 x 2 = 20] (a) आचार्य सुश्रुत के अनुसार कौमारभृत्य की परिभाषा लिखिए। [2] (b) कुमार कल्याण रस के घटक द्रव्य लिखिए। [2] (c) बी.सी.जी. वैक्सीन की मात्रा एवं लगाने का स्थान लिखिए। [2] (d) MORO reflex [2] (e) बालकों में प्रयोग की जाने वाली चार जान्तव (Animal origin) औषधियों के नाम

Model Paper – 1 (Kaumarbhritya) Read More »

यन्त्र

यन्त्र प्रकरण (Surgical Instruments)

यन्त्र परिभाषा :- मन एवं शरीर, इनमें बाधा उत्पन्न करने वाले पदार्थों को शल्य कहते हैं और शल्य का निर्हरण जिन उपकरणों से किया जाता है, उन्हें यन्त्र कहते हैं, किन्तु मनः शल्य दृश्यमान पदार्थ न होने के कारण वह किसी भी प्रकार के यन्त्र के द्वारा निकाला नहीं जा सकता । अतः शल्य की

यन्त्र प्रकरण (Surgical Instruments) Read More »

Consumer Protection act -1986 (उपभोक्ता संरक्षण अधिनियम)

परिचय (Introduction) The Consumer Protection Act was passed in 24th December, 1986 for the better protection of the interest of consumers and to make provisions for the establishment of consumer councils and other authorities for the settlement of consumer’s dispute and for matters connected therewith.  उपभोक्ता संरक्षण अधिनियम के अनुसार उपभोक्ता के अधिकार (It Empowers the consumer with the Right to)  सुरक्षा (Safety) चयन (Choose)   निवारण (Redressal) 

Consumer Protection act -1986 (उपभोक्ता संरक्षण अधिनियम) Read More »

आयुर्वेद में अनुसंधान की संक्षिप्त ऐतिहासिक पृष्ठभूमि (Brief Historical Background of Research in Ayurveda)

सोऽयमायुर्वेदः शाश्वतो निर्दिश्यते, अनादित्वात्, स्वभावसंसिद्धलक्षणत्वात् भावस्वभावनित्यत्वाच्च। (च. सू. 30/27) आयुर्वेद एक प्रामाणिक चिकित्सा विज्ञान है जो शाश्वत व नित्य है। इसके ज्ञान का प्रवाह सृष्टि के आदिकाल से है। पृथ्वीलोक से पूर्व यह ज्ञान स्वर्गलोक में था वहाँ इसके प्रथम अन्वेषणकर्ता परमपिता ब्रह्मा थे।  ब्रह्मा से विभिन्न प्रकार के प्रयोगों से परिष्कृत यह ज्ञान दक्ष

आयुर्वेद में अनुसंधान की संक्षिप्त ऐतिहासिक पृष्ठभूमि (Brief Historical Background of Research in Ayurveda) Read More »

औषध एवं भैषज (भैषज्य) में अन्तर

औषध एवं भैषज (भैषज्य) में अन्तर

औषध एवं भैषज (भैषज्य) में अन्तर : औषध एवं भैषज्य दोनों का प्रयोजन रोग को दूर करना है। आचार्य चरक ने भेषज एवं औषध को पर्याय माना है। चिकित्सितं व्याधिहरं पथ्यं साधनमौषधम् । प्रायश्चितं प्रशमनं प्रकृतिस्थापनं हितम् ।। विद्यात् भेषजनामानि…  ।    (च.चि.1/1/3) 1. चिकित्सित 2. व्याधिहर 3. पथ्य 4. साधन 5. औषध 6. प्रायश्चित

औषध एवं भैषज (भैषज्य) में अन्तर Read More »

हिक्का रोग (Hikka)

‘हिक् इति कृत्वा शब्दायते इति हिक्का’ Repeated involuntary contractions of diaphragm is hiccough. Most common cause is psychogenic (Neurosis, hysteria, sudden laughter, swallowing cold drinks, hot drinks, cold shower) अधिक तीक्ष्ण व उष्ण पदार्थों के सेवन से gastric mucosa में irritation होती है । जिसके कारण Phrenic nerve stimulate होती है और हिक्का रोग होता

हिक्का रोग (Hikka) Read More »

हरिद्रा || Curcuma longa

[su_heading]परिचय [/su_heading] Curcuma longa गण – कुष्ठघ्न, लेखनीय, विषघ्न, तिक्तस्कन्ध (च.), हरिद्रादि, मुस्तादि, श्लेष्म संशमन (सु.) । कुल – आर्द्रक कुल (Family) – जिंजिबरेसी- Zingiberacae लैटिन नाम – Curcuma longa [su_heading]पर्याय[/su_heading] हरिद्रा – जो शरीर के वर्ण को ठीक करे काञ्चनी – सुवर्ण के समान पीतवर्ण होने के कारण निशा – चाँदनी रात की तरह सुन्दर

हरिद्रा || Curcuma longa Read More »